ક્ષમા શર્મા. બુકર પ્રાઇઝ વિજેતા અરુંધતી રોયનું પુસ્તક 'મધર મેરી કમ્સ ટુ મી' રિલીઝ થયું છે. તમને જણાવી દઈએ કે અરુંધતીની માતાનું નામ પણ મેરી રોય હતું. કેટલાક અખબારોએ આ પુસ્તકમાંથી ઘણા અંશો છાપ્યા છે. આ અંશોમાં અરુંધતીએ તેની માતાની આકરી ટીકા કરી છે. આ પુસ્તકનું કવર પેજ પ્રકાશમાં આવતાની સાથે જ ડિજિટલ મીડિયામાં હોબાળો મચી ગયો. આ પુસ્તકના કવર પર સિગારેટ પીતી છોકરીની તસવીર છે. તેના સમર્થકો કહેવા લાગ્યા કે ફક્ત કવર પેજ જોઈને જ કોઈ પુસ્તકનો ન્યાય કેમ કરવો જોઈએ. છોકરીઓ સિગારેટ પીવે છે કે નહીં, તે તેમની પસંદગી છે.
નૈતિક પોલીસિંગ કરનારા તમે કોણ છો? નૈતિકતાના બધા પ્રશ્નો ફક્ત મહિલાઓ પર જ કેમ મૂકવામાં આવે છે? આ એવો સમય નથી જ્યારે છોકરીઓ કોઈની ટીકાથી ડરશે. ઘણી છોકરીઓ અને મહિલાઓએ ફેસબુક પર સિગારેટ પીતા પોતાના ફોટા પોસ્ટ કર્યા. મુક્તિબોધ અને રાજેન્દ્ર યાદવને પણ એવી તસવીરમાં લાવવામાં આવ્યા કે કોઈએ તેમની ટીકા કરી નહીં, જ્યારે મુક્તિબોધનો બીડી પીતો ફોટો તેમના પુસ્તકના કવર પર છાપવામાં આવ્યો હતો અને રાજેન્દ્ર યાદવનો સિગાર પીતો ફોટો પણ છાપવામાં આવ્યો હતો.
વિરોધીઓએ કહ્યું કે પ્રશ્ન એ નથી કે છોકરીઓ ધૂમ્રપાન કરે છે કે નહીં, પ્રશ્ન સ્વાસ્થ્ય સાથે જોડાયેલો છે. તેને પ્રગતિવાદ અને નારીવાદ સાથે જોડવું સારું નથી. જો છોકરાઓ પણ આવું કરે છે, તો તેઓ ટીકાથી પર નથી. એવું પણ કહેવામાં આવ્યું હતું કે છેવટે અરુંધતી તેના અલગતાવાદી વિચારો માટે જાણીતી છે. તેણીએ કાશ્મીરના લોકોને આ ભૂખ્યા અને નગ્ન ભારતથી અલગ થવાની અપીલ કરી છે. થોડા દિવસો પહેલા આ લેખિકા તેના વિસ્તારના પાનવાળા પાસે ગઈ હતી. તેણીએ જોયું કે એક પછી એક છોકરીઓ સિગારેટ ખરીદી રહી હતી અને પી રહી હતી. જ્યારે તેણીએ પાનવાળાને પૂછ્યું, ત્યારે તેણે કહ્યું કે હવે છોકરીઓ ઘણી સિગારેટ ખરીદે છે.
વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા અને ઘણા ડોકટરોએ વારંવાર કહ્યું છે કે કોઈપણ સ્વરૂપમાં તમાકુનું સેવન સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે. ફક્ત છોકરાઓ જ નહીં પણ છોકરીઓએ પણ પોતાના સ્વાસ્થ્યની ચિંતા કરવી જોઈએ, પરંતુ તે વિચારધારા વિશે શું કહેવું જોઈએ જે ખોરાકની આદતોને પ્રગતિ સાથે જોડે છે અને પ્રશ્નો ઉઠાવનારાઓને રૂઢિચુસ્ત, પિતૃસત્તાનું પ્રતીક વગેરે કહે છે. કોણ નથી જાણતું કે પ્રકાશકો અને લેખકો સાથે મળીને ઉત્પાદન વેચવા માટે કેવા પ્રકારની માર્કેટિંગ વ્યૂહરચના બનાવે છે.
પ્રકાશકો માટે, પુસ્તક એક એવું ઉત્પાદન છે, જેને તેમણે ઘણું વેચીને મોટો નફો કમાવવાનો હોય છે. એટલા માટે કોઈ ખાસ વસ્તુ પ્રગતિશીલતા સાથે જોડાયેલી હોય છે અને કોઈ વસ્તુ રૂઢિચુસ્તતા સાથે. આ કરતી વખતે, આપણા પોતાના વિચાર પર કોઈ ધ્યાન આપવામાં આવતું નથી જેમાં ચૂંટણી વિશે વાત કરવામાં આવે છે. છેવટે, તે વસ્તુને ચૂંટણીમાં કેવી રીતે સારી ગણી શકાય જે સ્વાસ્થ્ય માટે ખતરનાક છે. એક વરિષ્ઠ માર્કેટિંગ અધિકારીએ એકવાર કહ્યું હતું કે જો આપણે ઇચ્છીએ તો, આપણે ઝેરને અમૃતમાં ફેરવીને વેચી શકીએ છીએ. આપણે ફક્ત તેને કેવી રીતે વેચવું તે જાણવાની જરૂર છે.
ઘણા સમય પહેલા, એક સિગારેટ બનાવતી કંપનીના માલિક જ્યોર્જ વોશિંગ્ટન હિલને ખ્યાલ આવ્યો કે તેમનું વેચાણ એટલું વધારે નથી જેટલું હોવું જોઈએ. તે દિવસોમાં, અમેરિકામાં મહિલાઓના અધિકારો વિશે ઘણી વાતો થતી હતી. એવું લાગતું હતું કે વોશિંગ્ટન હિલે સમસ્યાનો ઉકેલ શોધી કાઢ્યો છે. તે દિવસોમાં, અમેરિકામાં મહિલાઓ પણ ધૂમ્રપાન કરતી ન હતી. તેમણે એડવર્ડ બર્નેસ નામના એક પ્રખ્યાત વ્યક્તિનો સંપર્ક કર્યો. તેમણે સિગારેટને મહિલાઓની સમાનતા અને લિંગ ભેદભાવ સામે એક શક્તિશાળી સાધન તરીકે રજૂ કરી.
અમેરિકાની ઘણી શ્રીમંત મહિલાઓને રસ્તા પર સિગારેટ પીને આવવા માટે પૈસા ચૂકવવામાં આવતા હતા. છેવટે, 1929 માં, રવિવારે ન્યુ યોર્કમાં એક રેલીનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં મોટી સંખ્યામાં મહિલાઓ સિગારેટ પી રહી હતી. આ રેલીનું નામ ટોર્ચ્સ ઓફ ફ્રીડમ રાખવામાં આવ્યું હતું. અપેક્ષા મુજબ, આ રેલીને મીડિયામાં ઘણું કવરેજ મળ્યું અને સિગારેટ મહિલાઓમાં લોકપ્રિય બની. મહિલા સ્વતંત્રતાના નામે, તે અન્ય દેશોમાં પણ પહોંચી. વોશિંગ્ટન હિલ હિટ બન્યું.
એક સમય હતો જ્યારે આપણે ટીવી અને અખબારોમાં સિગારેટની જાહેરાતો પણ જોતા હતા જેમાં ધૂમ્રપાન કરનારને ખૂબ જ શક્તિશાળી અને વાસ્તવિક માણસ બતાવવામાં આવતો હતો. પાછળથી સરકારે આવી જાહેરાતો પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. તાજેતરમાં જ્યારે તમાકુ ઉત્પાદનો પર 40 ટકા GST લાદવામાં આવ્યો હતો, ત્યારે તેનો ઉદ્દેશ્ય લોકોને તમાકુ ઉત્પાદનોથી દૂર રાખવાનો હોવો જોઈએ. એક જૂની ફિલ્મમાં જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ સિગારેટ પીતી જોવા મળે છે, ત્યારે નીચે એક કાનૂની ચેતવણી દેખાય છે જેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ધૂમ્રપાન સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે, પરંતુ તે જ ભારતમાં એક પુસ્તકની ચર્ચા થઈ રહી છે કારણ કે તેના પર સિગારેટ પીતી છોકરીનો ફોટો છપાયેલો છે. નીચે કોઈ કાનૂની ચેતવણી પણ લખેલી નથી. શક્ય છે કે લેખક અને તેના પ્રકાશકને પુસ્તક પરના વિવાદથી ફાયદો થઈ શકે. આને ઝેર વેચવું કહેવાય છે.
(લેખક સાહિત્યકાર છે)